Mikrobiom, mikrobiota to zespół mikroogranizmów konieczny do prawidłowego funkcjonowania skóry i innych narządów. To jeden z elementów ochrony przed kolonizacją innych patogenów, powodujący stymulację układu odpornościowego – wzmocnienie odporności wrodzonej i modulowanie odporności nabytej. Skóra jest największym organem naszego ciała i zasiedlana jest przez różnorodne mikroorganizmy już od narodzin.
Skład mikrobiomu
Mikrobiom skóry zmienia się przez całe życie. Jego skład to przede wszystkim bakterie, a także grzyby i drożdżaki, roztocza i wirusy. Większość mikroorganizmów jest nieszkodliwa i współdziała z komórkami naskórka. Na skórze są drobnoustroje „na stałe” zasiedlające określone okolice ciała i przejściowe, okresowo bytujące. Najbardziej narażone na nowe drobnoustroje są dłonie, ponieważ nimi dotykamy różnych przedmiotów. Dlatego bardzo ważne jest dokładne mycie rąk. Skóra stwarza różnorodne warunki dla rozwoju drobnoustrojów (okolice suche, wilgotne, bogate w sebum) i dlatego różne okolice ciała różnią się mikrobiomem. Skład mikrobiomu zależy od grubości naskórka, obecności gruczołów łojowych czy potowych, mieszków włosowych, wilgotności czy temperatury ciała.
Czynniki modyfikujące mikrobiom
Czynniki modyfikujące mikrobiom to wiek, płeć i wpływ hormonów, sposób odżywiania, choroby i przyjmowane leki np. antybiotyki, wykonywany zawód, noszona odzież, pielęgnacja skóry i zabiegi kosmetyczne/chirurgiczne oraz różne czynniki środowiskowe.
Trzy linie obrony
Skóra, będąc najbardziej zewnętrznym organem naszego organizmu stanowi barierę przed różnymi czynnikami środowiska, także przed niepożądanymi drobnoustrojami. Na ochronę składają się 3 główne elementy. Bariera mikrobiologiczna/mikrobiomowa to niezliczone drobnoustroje kolonizujące skórę, utrudniające/uniemożliwiające osiedlanie się innym drobnoustrojom chorobotwórczym. Kolejna bariera, zwana fizyczną to prawidłowa struktura warstwy rogowej z płaszczem hydrolipidowym o pH od 4 do 6,5 i obecnością związków o działaniu przeciwbakteryjnym. Istotną linią obrony jest bariera immunologiczna, a więc komórki Langerhansa w naskórku i komórki odpornościowe występujące w skórze właściwej.
Równowaga mikrobiomu
Prawidłowy mikrobiom (mikrobiota) chroni skórę przed osiedlaniem się chorobotwórczych patogenów, stwarzając niekorzystne dla nich środowisko. Mikrobiom skóry jest do pewnego czasu odporny na zmiany i stabilny pod względem składu i liczebności, a nowe warunki na powierzchni skóry – stosowane kosmetyki mogą ułatwiać kolonizację flory pożądanej, ale mogą też stworzyć warunki na osiedlenie patogenów z otoczenia. Brak równowagi mikrobiomu może sprzyjać wystąpieniu trądziku młodzieńczego, trądziku różowatego, łojotokowego zapalenia skóry czy atopowego zapalenia skóry. Przy sprzyjających warunkach na skórze, ogólnym osłabieniu organizmu, bakterie dotychczas na niej bytujące mogą stanowić zagrożenie.
Mechanizmy obronne skóry
Skóra nie jest przyjazna wielu patogenom. Złuszcza się i w ten sposób eliminuje mikroorganizmy. Naskórek odnawia się co około 28 dni, a patogeny obecne na nim usuwane są wraz z martwymi komórkami. Ważną ochronę przed drobnoustrojami odgrywa płaszcz hydrolipidowy, kwaśne ph i związki o działaniu przeciwbakteryjnym, stwarzające niekorzystne warunki rozwoju. Peptydy przeciwdrobnoustrojowe wydzielane przez komórki naskórka, sebocyty, komórki gruczołów potowych, a także różne komórki układu odpornościowego obecne w skórze, chronią przed niepożądanymi mikroorganizmami.
Jak wzmocnić mikrobiom?
Nieprawidłowa pielęgnacja skóry zmienia skład mikrobiomu i dochodzi do zaburzeń w składzie mikrobioty, a więc do zmniejszenia funkcji barierowych skóry. Prawidłowa pielęgnacja pozwoli natomiast wzmocnić funkcje ochronne skóry i zrównoważyć mikrobiom. Nawilżony i „uszczelniony” naskórek skuteczniej chroni skórę przed niekorzystnym działaniem środowiska zewnętrznego.
Choroby skóry głowy ze względu na lokalizację są widoczne dla otoczenia. Najczęściej jest to łupież, przetłuszczanie się włosów, przerzedzenie włosów, czy łysienie. Zmiany na skórze mogą być wywołane przez bakterie (zapalenie mieszków włosowych, róża), pasożyty (wszawica), grzyby (grzybice skóry owłosionej powierzchowne i głębokie), wirusy (półpasiec). Część schorzeń obecnych na skórze głowy uwarunkowana jest genetycznie i może też dotyczyć innych okolic ciała.
Objawy na skórze i dolegliwości mogą być różnorodne. Może im towarzyszyć świąd, pieczenie, niekiedy bolesność, ale mogą także nie sprawiać żadnych dolegliwości. U części chorych mogą wystąpić zmiany rumieniowe, ze złuszczaniem (łuszczyca, łojotokowe zapalenie skóry). Zmiany mogą pojawić się szybko (zmiany alergiczne) lub stopniowo się nasilać, utrzymywać się o różnym nasileniu przez długi czas lub okresowo ustępować.
Łojotokowe zapalenie skóry głowy
Łojotokowe zapalenie skóry (ŁZS) to przewlekłe, nawracające schorzenie dotyczące skóry owłosionej głowy, ale także innych okolic ciała (twarz, tułów). Może pojawić się w każdym wieku. Częściej występuje u dzieci, młodzieży i młodszych dorosłych osób, głównie u mężczyzn. Zmiany występują głównie w okolicach obfitujących w gruczoły łojowe, a więc na skórze owłosionej głowy, a także za uszami i w przewodach słuchowych zewnętrznych. W ŁZS obserwuje się zmiany w składzie mikrobiomu, szczególnie w ilości lipofilnych drożdżaków Malassezia (Pityrosporum ovale). Nasilenie zmian obserwuje się jesienią, zimą, a poprawę w okresie letnim. Nieprawidłowa dieta, stres, emocje, źle dobrane kosmetyki mogą nasilać rumień, złuszczanie, świąd skóry i pieczenie.
Łojotokowe zapalenie owłosionej skóry głowy może objawiać się delikatnym złuszczaniem, bez rumienia, ale może dawać także znaczny rumień, grube żółtawe łuski przylegające do skóry głowy z sączeniem. Często zajęte są uszy, okolica za uszami i przewody słuchowe. U części chorych może pojawić się przerzedzenie włosów tzw. łysienie łojotokowe, głównie na szczycie głowy. Istotne znaczenie ma prawidłowa pielęgnacja skóry, zmniejszenie stanu zapalnego i wydzielania łoju, ograniczenie ilości drożdżaków. Należy pamiętać, że skóra u osób z łojotokowym zapaleniem skóry może być wrażliwa, łatwiej ulegać podrażnieniom. W zmianach bardziej nasilonych, skłonności do przerzedzenia włosów, konieczne jest leczenie dermatologiczne – miejscowe/ogólne.
Łupież
Łupież to przewlekłe, nawracające schorzenie o różnie nasilonym łojotoku. Zmianom może towarzyszyć przerzedzenie włosów i znaczny świąd skóry. Proces odnowy naskórka skraca się do około 7-15 dni, a na skórze jest to widoczne w postaci białawych łusek. Znacznie wzrasta ilość grzybów drożdżopodobnych na skórze głowy, co sprzyja pojawieniu się stanu zapalnego. U osób z łupieżem około 70% mikroflory skóry głowy to właśnie drożdżaki Malassezia, a u zdrowych tylko około 45%. Na pojawienie się, zaostrzenie łupieżu mają także wpływ zaburzenia hormonalne, uwarunkowania genetyczne, emocje, dieta.
Wyróżniamy łupież zwykły, czyli suchy i tłusty. W łupieżu zwykłym łuski są drobne, białe, łatwo odpadają w czasie czesania, ruchach głową, nie obserwuje się stanu zapalnego skóry czy nadmiernego wypadania włosów. Najczęstsza lokalizacja to szczyt głowy, okolica ciemieniowa i okolice skroniowe. U osób z łupieżem suchym często obserwuje się drobne łuski widoczne zwłaszcza na ciemnym ubraniu. Natomiast w łupieżu tłustym, włosy bardziej się przetłuszczają. Łuski są większe, o żółtawym zabarwieniu i bardziej przylegają do skóry. Często zgłaszanym objawem jest świąd i pieczenie skóry. Świąd może być bardzo nasilony, zmuszający do drapania się. Niektórzy traktują łupież tłusty jako odmianę łojotokowego zapalenia skóry głowy. W łupieżu tłustym skóra może być zaczerwieniona, obserwuje się wypadanie i przerzedzenie włosów. Leczenie obejmuje preparaty keratolityczne, regulujące nasiloną proliferację keratynocytów, ograniczające rozwój bakterii i drożdżaków. W przypadku nasilonych zmian na skórze, znacznego świądu, przerzedzenia włosów wskazana jest konsultacja dermatologiczna i leczenie.
Łuszczyca
Łuszczyca jest schorzeniem uwarunkowanym genetyczne. Zmiany mogą dotyczyć skóry głowy, a także innych okolic ciała, paznokci. Wykwity mogą być bardzo niewielkie, prawie niewidoczne lub nasilone, zajmujące nawet całą głowę. Choroba przez wiele lat może mieć bardzo łagodny charakter i objawiać się jedynie niezbyt nasilonym złuszczaniem, zaczerwienieniem niewielkich powierzchni skóry głowy. Niekiedy zmianom towarzyszy świąd, czy drobne łuski przypominające łupież. Zmiany bardziej nasilone, są zazwyczaj koloru czerwonego, pokryte srebrzystą łuską, czasami ściśle przylegającą. Czynnikami nasilającymi chorobę mogą być utajone ogniska infekcji (zęby, migdałki), leki, stres, nieprawidłowa dieta oraz mechaniczne uszkodzenie skóry. Skóra głowy może być sucha, bardziej wrażliwa, delikatna, łatwiej ulegać podrażnieniu. U chorych z aktywną łuszczycą obserwuje się objaw Koebnera, czyli pojawienie się nowych zmian łuszczycowych w miejscu zadrapania naskórka. Skóra głowy jest szczególnie narażona na urazy w trakcie czesania. Zbyt „agresywne” usuwanie łuski ze skóry głowy może powodować nasilenie zmian.
Leczenie łuszczycy skóry głowy powinno być prowadzone przez dermatologa. Uzupełnieniem może być pielęgnacja skóry, zalecane są preparaty poprawiające właściwości ochronne naskórka, łagodzące podrażnienia, zmniejszające świąd i nasilone rogowacenie.
Włosy to istotny element naszego wizerunku. To oznaka zdrowia i młodości. W czasie życia zmienia się ich wygląd oraz ilość. Mogą pojawiać się także różne zmiany na skórze głowy. Wypadanie włosów, przerzedzenie, łysienie a niekiedy utrata owłosienia stanowi duży problem. Stan ten może mieć różne podłoże (uwarunkowany genetycznie, związany z różnymi schorzeniami ogólnoustrojowymi czy przyjmowanymi lekami). Wypadanie włosów może prowadzić do obniżenia własnej wartości, atrakcyjności, a niekiedy do stanów depresyjnych.
Fizjologia włosa
Włos zbudowany jest w ok. 80% z białka, głównie keratyny. Około 10% stanowi woda, a pozostałe składniki to tłuszcze, pierwiastki śladowe. Kolor włosów uwarunkowany jest genetycznie i w zależności od składu melanin ma określoną barwę.
Cykl włosowy
Aktywny mieszek włosowy przechodzi cykl: pierwsza faza to wzrost, następnie występuje proces inwolucji, czyli okres przejściowy, czas spoczynku, w kolejnym etapie włos wypada. Później cykl rozpoczyna się od nowa i włos ponownie zaczyna rosnąć. Mieszek włosowy ma zazwyczaj około 20 do 30 takich cykli. Cykle nie są zsynchronizowane ze sobą, a „wymiana” włosów odbywa się jakby niezauważalnie. Czas wzrostu włosa (anagen) trwa około 3 do 6 lat i takich włosów powinno być na głowie najwięcej (ok. 80%), natomiast włosów w stanie spoczynku (telogen) trwającego od 2-4 miesięcy ok. 10-20%. Najgęstsze włosy na głowie u kobiet występują pod koniec drugiej dekady życia.
Funkcje włosów
Piękne włosy stanowią urodę i atrakcyjność zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn. Poprawiają komunikację międzyludzką. Chronią także przed promieniowaniem słonecznym i w pewnym stopniu przed niższą temperaturą otoczenia. Przerzedzenie czy utratę włosów utożsamia się z chorobą, starzeniem organizmu. Włosy to także źródło wiedzy dla archeologów, lekarzy medycyny sądowej, dermatologów, lekarzy medycyny estetycznej, kosmetologów, chirurgów i psychiatrów.
Przyczyny wypadania włosów
Na skórze jest około 5 milionów mieszków włosowych. Na skórze głowy od 100 000 do 150 000. Włosy jaśniejsze są cieńsze i jest ich zazwyczaj więcej. Włosy o ciemniejszej barwie są grubsze i jest ich mniej na skórze głowy. W trakcie naszego życia nie przybywa mieszków włosowych. Gęstość włosów na głowie ulega zmianom i zależy od okresu życia i różnych czynników. Ilość włosów zmniejsza się z wiekiem.
Fizjologiczna utrata włosów wynosi około 90-100 dziennie, a przy myciu około 200. Jeśli zauważamy nasilone wypadanie włosów, znaczne przerzedzenie utrzymujące się, nasilające się należy skonsultować się z lekarzem i podjąć leczenie. Wypadanie włosów może być przejściowe, okresowe lub trwałe. By włos przestał rosnąć musi zadziałać jakiś bodziec właśnie w okresie jego wzrostu. Przerzedzenie, łysienie może być uwarunkowane genetycznie, związane z nieprawidłową dietą z niedoborami składników, zmianami hormonalnymi, stresem, gorączką, chorobami ogólnoustrojowymi, przyjmowanymi lekami.
Łysienie – rodzaje i objawy
Biorąc pod uwagę mechanizm, siłę bodźca, możemy wyróżnić łysienie anagenowe, telogenowe lub mieszane, łączące oba rodzaje łysienia.
Łysienie anagenowe
Zadziałanie nagłego, „mocnego” czynnika powoduje zahamowanie wzrostu włosa i jego wypadnięcie – jest to łysienie anagenowe. Ten rodzaj łysienia obserwuje się po przyjmowaniu niektórych leków, po zatruciu metalami ciężkimi, działaniu promieniowania jonizującego. Jest to nagła, szybka utrata włosów. Wskazane jest usunięcie czynnika prowokującego. Włosy zazwyczaj odrastają.
Łysienie telogenowe
Łysienie telogenowe to najczęstsza przyczyna wypadania włosów. Dochodzi do skrócenia fazy wzrostu włosa (anagenu), pojawia się więcej włosów przechodzących w fazę spoczynku (telogen). Czynnik hamujący wzrost włosa jest słabszy niż w łysieniu anagenowym, a wypadanie włosów jest później zauważalne. Nie zawsze uświadamiamy sobie, iż czynnik działający na włos w fazie wzrostu wystąpił ponad 6 miesięcy wcześniej. Najczęściej upatrujemy przyczyn wypadania włosów z ostatnich dni czy tygodni.
Skłonność do łysienia telogenowego wiąże się z wrażliwością osobniczą na bodźce. W zależności od intensywności, czasu trwania bodźca łysienie jest bardziej lub mniej nasilone. Przerzedzenie włosów może być fizjologiczne, jak u noworodków czy u kobiet po porodzie. Również u kobiet w okresie okołomenopauzalnym i po menopauzie obserwujemy przerzedzenie włosów. Także różne zaburzenia hormonalne jak: cukrzyca, nadczynność tarczycy, niedoczynność tarczycy mogą być przyczyną przerzedzenia włosów. Najczęściej występuje jednak kilka czynników nakładających się jednocześnie np. niedobory żywieniowe, upośledzone wchłanianie, choroby infekcyjne przebiegające z wysoką gorączką, stres zarówno jednorazowy, jak i przewlekły. Przerzedzenie włosów może wiązać się z zabiegiem chirurgicznym, ze znieczuleniem ogólnym, czy w przebiegiem chorób ogólnoustrojowych i przyjmowaniem leków.
Wypadanie włosów trwa kilka miesięcy, a włosy odrastają. Niekiedy nie można jednak ustalić przyczyny telogenowego wypadania włosów. Jeśli czynnik „uszkadzający” nie zostanie wyeliminowany, co niekiedy jest trudne, włosy nadal wypadają. Około 30 % osób z łysieniem telogenowym skarży się na pieczenie skóry głowy, uczucie kłucia, ściągania, suchości.
Wypadanie włosów po ciąży
W drugiej połowie ciąży w organizmie utrzymuje się wysoki poziom estrogenów, wydłuża się więc faza anagenu, czyli wzrostu włosa. Po urodzeniu dziecka, obserwujemy nagły spadek estrogenów, a włosy będące w anagenie szybko przechodzą w stan inwolucji (katagen), a następnie w stan spoczynku (telogen). Po porodzie włosy nadmiernie wypadają i są w gorszej kondycji. Dodatkowym czynnikiem powodującym wypadanie jest stres związany z porodem, obawy o zdrowie dziecka. W kilka miesięcy po porodzie zauważalne jest wzmożone wypadanie włosów tzw. łysienie poporodowe. Włosy stopniowo odrastają, jednak należy unikać zbyt częstego ich mycia, czesania.
Włosy w menopauzie
U kobiet w okresie przed menopauzą zauważalny jest spadek estrogenów. Włosy stopniowo siwieją i ulegają przerzedzeniu, głównie na szczycie głowy. Linia włosów na czole jest zazwyczaj zachowana. Oczywiście wypadanie włosów uwarunkowane jest genetycznie. Może wiązać się też z różnymi schorzeniami, przyjmowanymi lekami, stresem czy niedoborami w diecie.
Zdjęcia objęte prawami autorskimi
Łysienie androgenowe
To najczęstsza przyczyna łysienia u dorosłych mężczyzn i kobiet. Do 50 roku życia łysienie obserwuje się u około połowy mężczyzn i około 6% kobiet. Powyżej 70 roku życia odsetek mężczyzn z łysieniem androgenowym wzrasta do 70%, a u kobiet do 40% i więcej. Nasilenie łysienia jest większe u mężczyzn.
Zdjęcia objęte prawami autorskimi
W określonych okolicach skóry głowy występuje zwiększona wrażliwość mieszków włosowych na dihydrotestosteron (powstaje z testosteronu przy udziale enzymu 5 α- reduktazy). Faza anagenu staje się coraz krótsza i mieszki są coraz mniejsze, a więc stopniowo dochodzi do miniaturyzacji mieszków i włosów. Ilość włosów w anagenie spada (fazie wzrostu), a wzrasta odsetek włosów w telogenie (spoczynku). Jeśli nie ma równowagi między wypadaniem a odrostem dochodzi do łysienia. Miniaturyzacja mieszków i włosów zaczyna się na szczycie głowy, stopniowo przesuwa się do tyłu linia czołowa włosów, pojawiają się „zakola”. W zaawansowanym łysieniu androgenowym u mężczyzn pozostaje pas gęstych włosów od jednej okolicy skroniowej, przez tył głowy, do drugiej skroni. U kobiet jest to zazwyczaj znaczne przerzedzenie włosów na szczycie głowy.
Łysienie plackowate
Ten typ łysienia dotyczy zazwyczaj osób młodych, o pewnych predyspozycjach genetycznych, Czynnikiem prowokującym może być także nagły lub przewlekły stres. Na skórze głowy pojawiają się ogniska bez włosów. Jednocześnie skóra nie wykazuje zmian. Nie u wszystkich osób włosy odrastają. Tylko u ok. 50% chorych włosy odrastają spontanicznie po około roku.
Zdjęcia objęte prawami autorskimi
Łysienie – leczenie i pielęgnacja
Nadmierne wypadanie włosów zazwyczaj wiąże się z kilkoma czynnikami, ale często jeden jest podstawowy. Wskazana jest konsultacja lekarska i podjęcie leczenia, pielęgnacji. Jeśli jest to możliwe należy wyeliminować czynniki prowokujące, zadbać o prawidłową dietę bogatą w składniki odżywcze. Istotne znaczenie ma odpowiednia ilość snu, odpoczynek. Należy także unikać nadmiernego, częstego czesania włosów, naciągania włosów np. upinaniem w „koński ogon”. Włosy trzeba chronić przed niekorzystnymi czynnikami środowiska, głównie promieniowaniem UV, a do pielęgnacji stosować sprawdzone produkty w postaci odżywki, szamponu, peelingu, maski dobrane do określonego problemu.
Do mycia, pielęgnacji skóry głowy wskazane są preparaty:
Bogatą ofertę dla osób z problemem przerzedzenia włosów oferują gabinety kosmetologiczne, trychologiczne, medycyny estetycznej. Należy pamiętać, iż w uzyskaniu pożądanego efektu ważna jest jednak wytrwałość.
Zaprogramowany czas życia dla człowieka to około 110-120 lat. Każdy organizm podlega starzeniu, jednak różne czynniki modyfikują przebieg tego procesu i jego nasilenie. Duże znaczenie mają uwarunkowania genetyczne oraz wpływ środowiska zewnętrznego (np. promieniowanie słoneczne). W miarę upływu lat różne narządy, tkanki gorzej funkcjonują. Zmiany widoczne są także na skórze i często „zdradzają” nasz wiek. Wygląd skóry jest wynikiem starzenia fizjologicznego i egzogennego, głównie posłonecznego. Starzenie skóry to proces, który możemy obserwować i dostrzegać różne zmiany. Profilaktyka i prawidłowa, systematyczna pielęgnacja może jednak zmniejszyć jego objawy.
Teorie starzenia się fizjologicznego
Starzenie się skóry to proces złożony, wieloetapowy. Jego przebieg próbują wytłumaczyć liczne teorie.
Każda z komórek ma określony, zaprogramowany czas życia, uwarunkowany genetycznie. To „jakby wewnętrzny kalendarz”, określający liczbę podziałów komórkowych (teoria deterministyczna, genetyczna). Przy kolejnych podziałach skracają się telomery, czyli dystalne części chromosomów (teoria telomerowa).
Komórka to takie małe laboratorium, o ogromnych możliwościach i przydzielonych funkcjach, a więc powstają w niej różne związki chemiczne konieczne do funkcjonowania. W wyniku reakcji chemicznych w komórce gromadzą się również substancje „niepotrzebne”. Starzenie się komórek może być związane ze: stresem oksydacyjnym (teoria stresu oksydacyjnego), wzrostem wolnych rodników (teoria wolnorodnikowa) i uszkodzeniem różnych struktur np. DNA, błon komórkowych (teoria błonowa), białek (teoria zaburzeń białkowych), niedostateczną wydajnością i liczbą mitochondriów (teoria mitochondrialna).
Uszkodzone DNA może zostać naprawione, ale jeśli ten mechanizm zawodzi, to niestety nieprawidłowe komórki dzielą się dalej. Innym mechanizmem naprawczym jest zahamowanie procesów życiowych w uszkodzonych komórkach i zaplanowana śmierć komórki, czyli apoptoza. Jednak w czasie starzenia pojawiają się także mutacje w obrębie genów uczestniczących w naprawie DNA („strażnik genomu” p53). Zdolność do naprawy komórek maleje, kumulują się uszkodzenia, a na skórze pojawiają się różne zmiany.
Starzenie wewnątrzpochodne (endogenne)
Starzenie fizjologiczne, związane z wiekiem, a więc chronologiczne, uwarunkowane jest genetycznie. Wiek chronologiczny (liczba lat) nie zawsze odpowiada wiekowi fizjologicznemu (biologicznemu). Osoby mające mniej lat mogą wyglądać na starsze, osoby mające więcej lat mogą wyglądać na młodsze. U kobiet możemy wyróżnić starzenie hormonalne (związane ze spadkiem hormonów – estrogenu i progesteronu), pojawiające się w okresie menopauzalnym. Więcej o wpływie menopauzy na wygląd skóry piszemy w tym artykule. U mężczyzn starzenie hormonalne, andropauzalne przebiega wolniej.
Cechy skóry w starzeniu fizjologicznym
Skóra jest cienka, sucha, delikatna. Obserwuje się liczne drobne zmarszczki. Skóra jest blada, mało elastyczna, ze skłonnością do wybroczyn. Wydzielanie łoju zmniejsza się, włosy siwieją i ulegają przerzedzeniu, a paznokcie stają się kruche, łamliwe z podłużnymi pobruzdowaniami. Mogą pojawić się na skórze różne zmiany związane z wiekiem np. brodawki łojotokowe, naczyniaki rubinowe, włókniaki miękkie, ale także zmiany przednowotworowe i nowotwory skóry. Atrofia podskórnej tkanki tłuszczowej jest szczególnie widoczna na twarzy. Skóra traci naturalne „podparcie”. Zmienia się owal twarzy. Obserwuje się upośledzenie funkcji naskórka jako bariery (zmiany ilościowe i jakościowe lipidów, białek), skóra jest bardziej podatna na wystąpienie podrażnienia, zmniejsza się synteza witaminy D. Spada zdolność proliferacji komórek naskórka, a żywe warstwy naskórka ulegają ścieńczeniu. Naczynia włosowate są mniej liczne, a fibroblasty są słabiej aktywne. Zauważalny jest ubytek kolagenu I, a wzrost kolagenu III.
Zewnątrzpochodne, egzogenne starzenie się skóry
Starzenie zewnątrzpochodne związane jest z działaniem różnych czynników środowiska. Najczęstsza przyczyna to przewlekła ekspozycja na promieniowanie słoneczne powodujące powstawanie zmian określanych jako fotostarzenie, fotoaging. Podkreśla się także udział promieniowania jonizującego, rentgenowskiego, zanieczyszczenie środowiska i palenie tytoniu. Nieprawidłowa pielęgnacja skóry, czy jej brak, stres, niedostateczna ilość snu, różne schorzenia ogólnoustrojowe, przyjmowane leki, źle zbilansowana dieta, a więc nadliczbowe kalorie lub ich niedobór. Również braki w składnikach odżywczych wpływają na wygląd skóry. Starzenie się skóry związane z ekspozycją na słońce często określa się jako przedwczesne, przyśpieszone starzenie, posłoneczne przewlekłe uszkodzenie skóry. Za fotostarzenie jest odpowiedzialne promieniowanie UVA i UVB.
Starzenie się skóry po ekspozycji na słońce
Pod wpływem promieniowania słonecznego dochodzi do uszkodzenia skóry. Głównym efektem są zmiany w DNA komórki. Podkreśla się szkodliwe działanie słońca w zależności od jego natężenia, długości fali, częstości ekspozycji czy obecności oparzeń słonecznych. Im jaśniejsza karnacja, a więc fototyp I i II, tym większe uszkodzenie skóry. W skórze narażonej na działanie słońca wzrasta grubość warstwy rogowej, obecne są komórki atypowe z uszkodzonym DNA. Powstające wolne rodniki tlenowe powodują uszkodzenie błony komórkowej, uwalniane są mediatory zapalne. W warstwie brodawkowej skóry gromadzą się aglomeraty elastyny. Przewlekłe działanie UVB na skórę powoduje wytwarzanie metaloproteinaz, uszkadzających kolagen (degradacja kolagenu typu I).
Fotostarzenie – cechy kliniczne
Skóra jest sucha, szorstka z nadmiernym rogowaceniem. Jest mało elastyczna, obserwuje się głębokie bruzdy i zmarszczki, szczególnie charakterystycznie układające się na karku w postaci rombów – tzw. skóra romboidalna karku.. W skórze wyczuwalne są drobne grudki związane z nagromadzeniem uszkodzonych włókien elastynowych (elastoza). Występują również liczne przebarwienia i odbarwienia (skóra pstra) oraz plamy soczewicowate. Na twarzy w okolicy oczu i na kościach policzkowych obserwuje się przerost gruczołów łojowych, duże czarne zaskórniki, a skóra przypomina skórkę cytryny, stąd nazwa „skóra jak cytryna” (zespół Favre`a-Racouchota). Obecne są także teleangiektazje oraz skłonność do wybroczyn, nawet przy najmniejszym urazie. Na skórze mogą być widoczne zmiany przednowotworowe – rogowacenie posłoneczne, a także nowotwory: rak kolczystokomórkowy, podstawnokomórkowy czy czerniak. Nowe zmiany pojawiają się na skórze również po zaprzestaniu ekspozycji na słońce, w wyniku podziałów uszkodzonych wcześniej komórek.
Starzenie się skóry – jak zapobiegać?
A oto kilka wskazówek, by zmniejszać objawy starzenia się skóry i poprawić jej wygląd:
odpowiednio zbilansowana dieta (kalorie, składniki odżywcze bogate w witaminy, antyoksydanty, minerały),
Kseroza to nadmierna suchość skóry o znacznym nasileniu. Może być wrodzona lub nabyta. Najczęściej dotyczy twarzy, dłoni, podudzi, ale może również obejmować całe ciało. Suchość skóry związana jest ze znaczną utratą wody przez uszkodzoną warstwę rogową, niedobory lipidów, zmniejszone wydzielanie łoju. Stan ten pogłębia się wraz z wiekiem. Prawidłowa pielęgnacja skóry poprawia jej wygląd. Sprawia, że staje się ona gładsza, zmniejsza się/ustępuje uczucie świądu, ściągania, napięcia skóry.
U kogo występują objawy kserozy?
Kseroza może być fizjologiczna, związana z wiekiem. U około 50 % osób po 60-tym roku występuje suchość skóry, a po 75 roku życia stan ten dotyczy około 75% osób. Kseroza skóry może towarzyszyć różnym chorobom ogólnoustrojowym, jak: cukrzyca, niewydolność nerek, niedoczynność tarczycy, w przebiegu leczenia miejscowego lub ogólnego. Także choroby skóry takie jak: atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, wyprysk (eczema) mogą przebiegać ze znaczną suchością. Kseroroza nasila się również w związku z niekorzystnymi czynnikami środowiska zewnętrznego. Znaczenie ma ekspozycja na słońce, korzystanie z solariów, klimatyzacji, narażenie na wiatr, niską temperaturę, różne czynniki chemiczne. Gorące kąpiele, nieprawidłowa pielęgnacja skóry, mało zróżnicowana dieta, nagłe spadki wagi ciała, zaburzenia hormonalne mogą zwiększać objawy suchości. Czas jesienno-zimowy powoduje nasilenie zmian, gdy jest niska wilgotność powietrza (ogrzewanie), a i chętniej korzystamy z gorącej kąpieli/prysznica.
Kseroza – przyczyny
Choroby skóry, schorzenia ogólnoustrojowe, niekorzystne warunki otoczenia powodują uszkodzenie bariery hydrolipidowej, Skutkuje to większą utratą wody (wzrost TEWL) i prowadzi to do obniżenia funkcji ochronnej naskórka. Ubytek wody w warstwie rogowej powoduje zmniejszenie elastyczności, plastyczności skóry. Łatwiej powstają pęknięcia i szczeliny. Dochodzi do nieprawidłowego złuszczania korneocytów, skóra łuszczy się, jest szorstka w dotyku.
Warstwa rogowa powinna mieć 12-15% wody, a w skórze suchej jest jej poniżej 10%. Dlatego odpowiednie nawodnienie oraz prawidłowy skład lipidów w przestrzeniach międzykomórkowych warstwy rogowej poprawiają funkcję ochronną naskórka, Skład i ilość lipidów w warstwie rogowej jest różny w zależności od płci, pory roku, wieku czy okolicy skóry.
Kseroza – objawy
Kseroza skóry może mieć różne nasilenie – od zmian dyskretnych, do bardzo nasilonych z różnymi objawami towarzyszącymi. Może dotyczyć dłoni, twarzy, podudzi, czy całego ciała. Skóra jest sucha, cienka, delikatna, matowa, z obecnością drobnych łusek, łuszcząca się, nieelastyczna, łatwo ulega pęknięciom. Może być również zaczerwieniona, szorstka, miejscami pogrubiała, twarda. Na łokciach i kolanach może przyjmować szarawobiały odcień, przypominający zabrudzenie. Niekiedy taki obraz skóry w przebiegu chorób tarczycy określamy jako objaw „brudnych łokci i kolan”. W zależności od nasilenia zmian może być odczuwany świąd, mrowienie, pieczenie, uczucie sciągania, dyskomfort. Przesuszenie skóry może początkowo przemijać, jednak stopniowo utrwala się, szczególnie, gdy nie ma możliwości wyeliminowania czynników predysponujących. Prawidłowa pielęgnacja skóry poprawia właściwości ochronne naskórka i zmniejsza objawy suchości.
Pielęgnacja skóry z kserozą
Poprawa kondycji skóry to przede wszystkim odbudowa i wzmocnienie uszkodzonej bariery naskórkowej, uzupełnienie lipidów, zmniejszenie utraty przeznaskórkowej wody, a tym samym wzrost elastyczności. Systematyczna pielęgnacja skóry, dobrana indywidualnie, niekiedy może wystarczyć do przywrócenia funkcji ochronnej naskórka. Dlatego warto stosować się do kilku wskazówek:
mycie – wskazane są preparaty niezawierające mydła, silnie działających detergentów – delikatne, nie uszkadzające bariery skórnej, o ph około 5,5. Dodatkowo zalecane jest unikanie twardej wody,
prawidłowe nakładanie kremu zaraz po kąpieli – preparat powinien być „uplastyczniony”, ogrzany w dłoniach i naniesiony na skórę przez delikatne przesunięcie dłoni,
regularna pielęgnacja skóry,
krem 1-3x dziennie głównie po myciu lub w razie potrzeby,
preparaty na skórę w zależności od potrzeb, objawów suchości, w porze letniej mogą być o lżejszej konsystencji,
kosmetyki okluzyjne – wzmacniające barierę naskórkową i zmniejszające TEWL zawierające np. estry cholesterolu, olej kokosowy, masło shea, olej makadamia, fitoceramidy,
preparaty zawierające humektanty – wiążące wodę w naskórku z mocznikiem, kwasem hialuronowym, gliceryną,
kosmetyki z emolientami – wygładzające, zmiękczające, uelastyczniające skórę,
wskazana ochrona przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi – UV, niska temperatura.
Czego unikać?
długich, gorących kąpieli,
peelingów gruboziarnistych,
nadmiernego złuszczania skóry,
pocierania skóry np. szorstki ręcznik, waciki kosmetyczne,
niekorzystnych warunków atmosferycznych – wskazane zabezpieczenie skóry.
Retinoidy stosuje się miejscowo lub ogólnie w różnych chorobach skóry, głównie w trądziku zwykłym, łuszczycy oraz zaburzeniach rogowacenia. Retinoidy zmniejszają także ryzyko powstawania zmian przednowotworowych i nowotworów w skórze uszkodzonej przez promieniowanie UV. Działają więc prewencyjnie u osób z posłonecznym uszkodzeniem skóry.
Mechanizm działania retinoidów
Retinoidy działają na receptory obecne w komórkach naskórka, mieszkach włosowych i gruczołach łojowych. Wyróżniamy dwa rodzaje receptorów retinoidowych: receptory dla kwasu retinowego (retinoic acid receptor, RAR) i receptory retinoidowe (retinoid X receptors, RXR). Receprory retinoidowe znajdują się wewnątrz jądra komórkowego.
Retinoidy wpływają na proliferację i różnicowanie komórek, wywierają tzw. „efekt jądrowy”. Rozluźniają połączenia i zmniejszają przyleganie korneocytów, ułatwiając ich złuszczanie. Hamują także transport melaniny do komórek naskórka. Retinoidy zmniejszają liczbę atypowych komórek naskórka, staje się on cieńszy, gładszy. W skórze właściwej ograniczają tworzenie się metaloproteinaz odpowiedzialnych za degradację kolagenu, pobudzają fibroblasty do produkcji kolagenu typu I i III (kolagen struktury skóry), kolagenu VII (włókna zakotwiczające) i fibryliny (do budowy, odnowy elastyny). Retinoidy nasilają powstawanie drobnych naczyń krwionośnych skóry (angiogeneza) i zmniejszają proliferację komórek zapalnych, ograniczając stan zapalny. Podawane doustnie łączą się z białkiem wiążącym retinoidy (RBP) w osoczu krwi, a następnie transportowane są do komórki, gdzie tworzą kompleks z białkiem wewnątrzkomórkowym (CRBP, CRABP). Po dotarciu do jądra komórkowego działają na receptory jądrowe RAR i RXR.
Retinoidy miejscowo i doustnie
Retinoidy stosuje się miejscowo głównie w leczeniu trądziku zwykłego i w łuszczycy. W ciężkich postaciach trądziku pospolitego, trądziku różowatego, w łuszczycy zwykłej, łuszczycy krostkowej i niektórych zaburzeniach rogowacenia mogą być podawane doustnie.
Dostępne są także bez recepty jako składnik preparatów kosmetycznych pielęgnacyjnych i przeciwtrądzikowych.
W trądziku
Retinoidy miejscowo stosuje się w leczeniu trądziku zwykłego, głównie o łagodnym i umiarkowanym nasileniu, ale także w przypadku ciężkich odmian, jak: trądzik ropowiczy, skupiony, bliznowcowy. Mogą być zalecane jako jedyne leczenie (monoterapia) lub w połączeniu z innymi lekami miejscowymi, czy doustnymi. Wykazują działanie przeciwzaskórnikowe, zmniejszają stan zapalny. W trądziku młodzieńczym głównie stosuje się retinoidy: adapalen, tretynoina, izotretinoina. Dostępne są w postaci roztworu, żelu, kremu. Ze wskazań lekarskich, preparat zlecony w zależności od wieku, rozległości zmian i ich nasilenia. Mogą być stosowane jako preparaty łączone z nadtlenkiem benzoilu lub z antybiotykami np. erytromycyną, klindamycyną.
Retinoidy stosowane miejscowo mogą powodować podrażnienie skóry i objawy uboczne jak zaróżowienie/zaczerwienienie skóry, złuszczanie, suchość, uczucie ściągania skóry, a także świąd skóry. Odczucie suchej skóry (kseroza) wynika ze zmniejszenia syntezy ceramidów, zaburzenia bariery ochronnej naskórka i wzrostu przesnaskórkowej uraty wody ( TEWL). Prawidłowa pielęgnacja skóry ogranicza/zmniejsza te objawy. W trakcie leczenia może pojawić się nadwrażliwość na światło słoneczne, dlatego konieczna jest ochrona przed UV, a aplikacja leku z retinoidami powinna odbywać się wieczorem.
W ciężkich postaciach trądziku stosowana jest izotretynoina doustnie. Działania niepożądane to teratogenność (w trakcie przyjmowania i określony czas po zakończeniu), zaburzenia gospodarki lipidowej, uszkodzenie wątroby, suchość skóry i błon śluzowych, zapalenie czerwieni warg, spojówek, przerzedzenie włosów, niekiedy zaburzenia neurologiczne. Lek i dawkowanie ustala lekarz prowadzący. Retinoidy doustnie przeciwskazane są u kobiet w ciąży, także w wieku rozrodczym, chyba, że spełnione są warunki zapobiegania ciąży.
W łuszczycy
Retinoidy znalazły zastosowanie w miejscowym leczeniu łuszczycy, w zmianach ograniczonych. Stosuje się tazaroten, a objawy uboczne są podobne jak przy leczeniu retinoidami trądziku młodzieńczego. W ciężkich postaciach łuszczycy retinoidy (acytretyna) podawane są doustnie, a objawy uboczne i przeciwwskazania podobne jak w ogólnym stosowaniu retinoidów.
W profilaktyce i leczeniu zmian związanych ze starzeniem skóry
Retinoidy działają prewencyjnie u osób z posłonecznym uszkodzeniem skóry. Regulują rogowacenie na skórze (normalizacja keratynizacji, odnowa komórek warstwy podstawnej, spadek liczby komórek atypowych, złuszczanie), mogą zmniejszać ryzyko zmian przednowotworowych i niektórych nowotworów. Niwelują szorstkość skóry, rozjaśniają przebarwienia (złuszczanie, zmniejszenie transportu melaniny do komórek naskórka). Poprawiają elastyczność skóry (wzrost syntezy kolagenu, spadek powstawania metaloproteinaz, wzrost produkcji inhibitorów proteinaz, stymulacja powstawania fibryliny I). Poprawiają koloryt skóry, jest ona bardziej „różowa” (powstawanie nowych naczyń krwionośnych – angiogeneza).
Retinoidy zalicza się do najbardziej skutecznych substancji przeciwstarzeniowych/odmładzających. Opóźniają starzenie, regulują procesy odnowy komórek naskórka, rozjaśniają przebarwienia, stymulują powstawanie kolagenu. Mogą być stosowane w zabiegach w gabinetach kosmetycznych/dermatologicznych, sprawdzają się także w pielęgnacji domowej.
Zalecenia dla osób przyjmujących retinoidy (miejscowo, doustnie)
U osób stosujących retinoidy ze wskazań lekarskich niewskazane są zabiegi złuszczające, drażniące. By zmniejszyć objawy suchości, ściągania, pieczenia skóry w trakcie leczenia retinoidami należy prawidłowo o nią dbać. Zaleca się nawilżanie, wzmocnienie bariery naskórkowej, łagodzenie podrażnień. Konieczna jest także ochrona przed promieniowaniem słonecznym. Osoby leczone retinoidami nie powinny stosować kosmetyków z retinoidami.
