Retinoidy stosuje się miejscowo lub ogólnie w różnych chorobach skóry, głównie w trądziku zwykłym, łuszczycy oraz zaburzeniach rogowacenia. Retinoidy zmniejszają także ryzyko powstawania zmian przednowotworowych i nowotworów w skórze uszkodzonej przez promieniowanie UV. Działają więc prewencyjnie u osób z posłonecznym uszkodzeniem skóry.

Mechanizm działania retinoidów

Retinoidy działają na receptory obecne w komórkach naskórka, mieszkach włosowych i gruczołach łojowych. Wyróżniamy dwa rodzaje receptorów retinoidowych: receptory dla kwasu retinowego (retinoic acid receptor, RAR) i receptory retinoidowe (retinoid X receptors, RXR). Receprory retinoidowe znajdują się wewnątrz jądra komórkowego.

Retinoidy wpływają na proliferację i różnicowanie komórek, wywierają tzw. „efekt jądrowy”. Rozluźniają połączenia i zmniejszają przyleganie korneocytów, ułatwiając ich złuszczanie. Hamują także transport melaniny do komórek naskórka. Retinoidy zmniejszają liczbę atypowych komórek naskórka, staje się on cieńszy, gładszy. W skórze właściwej ograniczają tworzenie się metaloproteinaz odpowiedzialnych za degradację kolagenu, pobudzają fibroblasty do produkcji kolagenu typu I i III (kolagen struktury skóry),  kolagenu VII (włókna zakotwiczające) i fibryliny (do budowy, odnowy elastyny).  Retinoidy nasilają  powstawanie drobnych naczyń krwionośnych skóry (angiogeneza) i zmniejszają proliferację komórek zapalnych, ograniczając stan zapalny. Podawane doustnie łączą się z białkiem wiążącym retinoidy (RBP) w osoczu krwi, a następnie transportowane są do komórki, gdzie tworzą kompleks z białkiem wewnątrzkomórkowym (CRBP, CRABP). Po  dotarciu do jądra komórkowego działają na receptory jądrowe RAR i RXR.

Retinoidy miejscowo i doustnie

Retinoidy stosuje się miejscowo głównie w leczeniu trądziku zwykłego i w łuszczycy. W ciężkich postaciach trądziku pospolitego, trądziku różowatego, w łuszczycy zwykłej, łuszczycy krostkowej i niektórych zaburzeniach rogowacenia mogą być podawane doustnie.

Dostępne są także bez recepty jako składnik preparatów kosmetycznych pielęgnacyjnych i przeciwtrądzikowych.

W trądziku

Retinoidy miejscowo stosuje się w leczeniu trądziku zwykłego, głównie o łagodnym i umiarkowanym nasileniu, ale także w przypadku ciężkich odmian, jak: trądzik ropowiczy, skupiony, bliznowcowy. Mogą być zalecane jako jedyne leczenie (monoterapia) lub w połączeniu z innymi lekami miejscowymi, czy doustnymi. Wykazują działanie przeciwzaskórnikowe, zmniejszają stan zapalny. W trądziku młodzieńczym głównie stosuje się retinoidy: adapalen, tretynoina, izotretinoina. Dostępne są w postaci roztworu, żelu, kremu. Ze wskazań lekarskich, preparat zlecony w zależności od wieku, rozległości zmian i ich nasilenia. Mogą być stosowane jako preparaty łączone z nadtlenkiem benzoilu lub z antybiotykami np. erytromycyną, klindamycyną.

Retinoidy stosowane miejscowo mogą powodować podrażnienie skóry i objawy uboczne jak zaróżowienie/zaczerwienienie skóry, złuszczanie, suchość, uczucie ściągania skóry, a także świąd skóry. Odczucie suchej skóry (kseroza) wynika ze zmniejszenia syntezy ceramidów, zaburzenia bariery ochronnej naskórka i wzrostu przesnaskórkowej uraty wody ( TEWL). Prawidłowa pielęgnacja skóry ogranicza/zmniejsza te objawy. W trakcie leczenia może pojawić się nadwrażliwość na światło słoneczne, dlatego konieczna jest ochrona przed UV, a aplikacja leku z retinoidami powinna odbywać się wieczorem.

W ciężkich postaciach trądziku stosowana jest izotretynoina doustnie. Działania niepożądane to teratogenność (w trakcie przyjmowania i określony czas po zakończeniu), zaburzenia gospodarki lipidowej, uszkodzenie wątroby, suchość skóry i błon śluzowych, zapalenie czerwieni warg, spojówek, przerzedzenie włosów, niekiedy zaburzenia neurologiczne. Lek i dawkowanie ustala lekarz prowadzący. Retinoidy doustnie przeciwskazane są u kobiet w ciąży, także w wieku rozrodczym, chyba, że spełnione są warunki zapobiegania ciąży.

W łuszczycy

Retinoidy znalazły zastosowanie w miejscowym leczeniu łuszczycy, w zmianach ograniczonych. Stosuje się tazaroten, a objawy uboczne są podobne jak przy leczeniu retinoidami trądziku młodzieńczego. W ciężkich postaciach łuszczycy retinoidy (acytretyna) podawane są doustnie, a objawy uboczne i przeciwwskazania podobne jak w ogólnym stosowaniu retinoidów.

W profilaktyce i leczeniu zmian związanych ze starzeniem skóry

Retinoidy działają prewencyjnie u osób z posłonecznym uszkodzeniem skóry. Regulują rogowacenie na skórze (normalizacja keratynizacji, odnowa komórek warstwy podstawnej, spadek liczby komórek atypowych, złuszczanie), mogą zmniejszać ryzyko zmian przednowotworowych i niektórych nowotworów. Niwelują szorstkość skóry, rozjaśniają przebarwienia (złuszczanie, zmniejszenie transportu melaniny do komórek naskórka). Poprawiają elastyczność skóry (wzrost syntezy kolagenu, spadek powstawania metaloproteinaz, wzrost produkcji inhibitorów proteinaz, stymulacja powstawania fibryliny I). Poprawiają koloryt skóry, jest ona bardziej „różowa” (powstawanie nowych naczyń krwionośnych – angiogeneza).

Retinoidy zalicza się do najbardziej skutecznych substancji przeciwstarzeniowych/odmładzających. Opóźniają starzenie, regulują procesy odnowy komórek naskórka, rozjaśniają przebarwienia, stymulują powstawanie kolagenu. Mogą być stosowane w zabiegach w gabinetach kosmetycznych/dermatologicznych, sprawdzają się także w pielęgnacji domowej.  

Zalecenia dla osób przyjmujących retinoidy (miejscowo, doustnie)

U osób stosujących retinoidy ze wskazań lekarskich niewskazane są zabiegi złuszczające, drażniące. By zmniejszyć objawy suchości, ściągania, pieczenia skóry w trakcie leczenia retinoidami należy prawidłowo o nią dbać. Zaleca się nawilżanie, wzmocnienie bariery naskórkowej, łagodzenie podrażnień. Konieczna jest także ochrona przed promieniowaniem słonecznym. Osoby leczone retinoidami nie powinny stosować kosmetyków z retinoidami.